Kalkolitik Smintheion (Gülpınar) yerleşiminde hasırcılık ve dokumacılık

Abstract

Anadolu arkeolojisinde Neolitik ve Kalkolitik dönemlerde dokumacılık ve hasırcılık gibi faaliyetlere yönelik arkeolojik veriler oldukça sınırlıdır. Bu konuda arkeolojik verilerin sınırlı olması hiç şüphesiz dokuma ve hasır gibi organik maddelerden yapılmış nesnelerin genellikle günümüze ulaşmamasıyla ilgilidir. Bu bakımdan seramik kaideleri üzerinde gözlenen dokuma veya hasır negatif izleri dolaylı veri kaynağı olarak değerlendirilebilir. Örneğin dokuma, hasır ve sepet gibi ürünlerinin prehistorik yaşam içinde ne tür işlevlere sahip olduğu aydınlatılabildiği gibi teknolojik açıdan yün, keten, tahıl sapı ve hasırotu gibi hammaddelerden nasıl iki boyutlu düz dokuma ve hasır gibi nesnelerin üretildiği konusunda bilgiler edinilebilir. Bu çalışma Yüksek Lisans Tezi olarak yapılmış olup Çanakkale ili Ayvacık ilçesi Gülpınar beldesinde bulunan ve yaklaşık olarak M.Ö. 5200c 4800 yılları arasına tarihlenen Kalkolitik dönem Smintheion yerleşiminde ele geçen hasırcılık ve dokumacılığa yönelik arkeolojik verileri teknolojik ve işlevsel açıdan incelemeyi amaçlar. 2004 yılından 2009 yılına kadar Sminetheion’da sürdürülen arkeolojik kazılar sırasında ele geçen yaklaşık 800 adet çanak ve çömlek kaidesi üzerinde rastlanan hasır veya dokumaya ait negatif izler detaylı olarak incelenerek bu yerleşim insanlarının ne tür hasır örgü ve dokumacılık tekniklerine sahip olduğu ve ürettikleri hasır ve dokumaları özellikle seramik üretiminde nasıl kullandıkları konuları irdelenmiştir. Bunun yanı sıra dokumacılık ile ilgili olabilecek bazı küçük buluntular da bu çalışma kapsamında detaylı olarak değerlendirilmiştir. iii Seramik kaidelerinde yün dokuma, hasır ve sepete ait negatif izleri inceleyen arkeologlar genelde bu izlerin nasıl oluştuğu konusunda iki farklı teoriyi benimsediği görülmektedir. Bu iki teoriden en yaygın olanına göre üretim aşamasında seramikler henüz yaşken, şekillendirildikten hemen sonra fırınlama öncesi, zemine yapışmasını önlemek için dokuma veya hasır üzerinde kurumaya bırakıldığı ve bu süreçte üzerinde bekletilen hasır altlığın seramik kaidelerinde negatif izler bıraktığı anlaşılmıştır. İkinci ama pek yaygın olmayan ve daha çok etnografik verilere dayandırılan teori ise, seramiğin şekillendirileceği kil topağı dokuma veya hasır parçası üzerine yerleştirilip bunların üzerinde şekillendirilmesidir. Söz konusu ikinci teoriyi kabul edenler, bu teknikte özellikle tahıl sapı veya hasırotundan oluşturulan örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı olarak algılanabileceğini kabul eder. Yapılan etnografik analoji ve deneysel arkeolojik çalışmalar tahıl sapı veya hasırotundan oluşturulan örgünün bir tür ilkel çömlekçi çarkı olarak kullanılma ihtimalinin yüksek olduğu konusunda veriler sunmuştur. Gülpınar çanak ve çömlek kaideleri üzerindeki hasır ve dokuma negatif izleri bir tür ilkel çark olarak seramik üretiminde kullanıldığına tanıklık etmektedir. Gerçekleştirilen deneysel arkeoloji çalışması da bu savı doğrulamıştır. Kalkolitik Smintheion’da buğday sapı ve hasırotunun sarma örgü tekniği ve dimi örgü tekniği hasır dokuma için tercih edilen ham madde olduğu ve basit örgü tekniğinin ise özellikle yün dokuma için kullanıldığı ortaya koyulmuştur. Smintheion yerleşiminde Kalkolitik yerleşimciler tarafından kullanılan seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerin incelenmesiyle, dokumacılık ve hasırcılıkta hangi tür tekniklerin kabul edildiği ve dokunmuş kumaş ve hasır izlerinin nasıl oluştuğunu anlamak mümkündür. Smintheion’da ele geçen 800 kaide parçası üzerinde yer alan bu negatif iv izlerin değerlendirilmesi; basit örgü tekniğinde “bir alttancbir üstten” geçmeli yün dokuma tercih edildiğini, dimi örgü “iki alttanciki üstten” ve sarma örgü tekniklerinde genellikle tahıl sapı ve hasır otu kullanılarak üretildiğini ve en yaygın iki hasırcılık yöntemleri arasında olduğunu göstermektedir. Buna ek olarak, seramik kaideleri altındaki negatif izler üzerinde yapılan analizler sonucunda, seramik yapım aşamasında ağaç yapraklarının da kullanıldığı anlaşılmıştır. Smintheion’da, seramiklerin kaideleri altında yer alan negatif izlerden yün dokuma ve hasır’ın varlığını açıklayan bu iki önemli konu yeni veriler ışığında incelenmiştir. Arkeolojik kanıtların değerlendirilmesi ile yün dokuma kumaş, sarmal hasır ve örme hasır parçalarının, çömlekçi ustaları tarafından ilkel bir çark olarak kullanıldığını göstermektedir. Şu ana kadar Anadolu’da prehistorik yerleşimlerde yürütülen kazılarda bu kadar çok sayıda ve çeşitlilikte bu tür bulgu veren yerleşim henüz ele geçmediğinden Kalkolitik Smintheion yerleşiminde ortaya çıkarılan bu arkeolojik malzemenin önemli bir bilgi boşluğunu doldurduğu görülmektedir. Özellikle prehistorik hasırcılık ve dokumacılık ile ilgili bilgilerimizin çoğunluğu, Smintheion yerleşiminde ele geçen çanak çömlek kadideleri altında rastlanan negatif izlerden ve hasırcılık ve dokumacılıkta kullanılan ağırşak, tezgah ağırlıkları, makara gibi aletlerden edinilmektedir. Smintheion’da ele geçen seramik kaideleri üzerindeki yün dokuma ve hasır izleri teknolojik ve fonksiyonel olarak incelenmiş ve kalkolitik yerleşimcilerin ve çömlekçi ustaları tarafından ne tür tekniklerin kabul edildiği ve kullanıldığı anlaşılmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışmada arkeolojik verilerin yorumlanması konusunda, deneysel arkeolojik çalışmalar sonucu elde edilen bilgilerden ve etnografik çalışmalardan faydalanılmıştır.